मेरा ‘पत्ता’ ही मेरी पहचान है!

अंदमान-निकोबार बेटांवर अनेक आदिवासी जमाती आढळतात. अत्याधुनिक समाजजिवनापासून दूर असलेल्या त्यांच्या जगात विविध समस्यांवर पारंपारिक ज्ञानाच्या आधारे मार्ग काढला जातो. या जमातींपैकी काही जमातींमध्ये सर्पदंश झाल्यावर एका वनस्पतीची कोवळी पाने, मुळे कुटून दंशाच्या जागी लावली जातात. त्यामुळे विषाचा प्रभाव कमी होतो असा त्यांचा दृढ समज आहे. ही वनस्पती तीच आहे जी त्यांच्या पूर्वजांनी विषारी बाणांच्या जखमांसाठी वापरली होती. रानातल्या लोकांद्वारे पूर्वापार वापरल्या जाणाऱ्या या वनस्पतीचे नाव निवगूर. तर शास्त्रीय नाव ॲकँथस इलिसिफोलियस (Acanthus ilicifolius). खारफुटीच्या जंगलांत आढळणाऱ्या व ‘होली’ (होळी नव्हे!) वनस्पतींप्रमाणे पानांची रचना असल्याने या वनस्पतीला इंग्रजीत ‘होली मॅन्ग्रोव्ह’ किंवा ‘सी होली’ असे म्हटले जाते. तिलाच काही ठिकाणी मारांडी, मारांडो अशा नावांनी ओळखले जाते. तर संस्कृत ग्रंथांत तिचा हरिकुस असा उल्लेख सापडतो. भारत, श्रीलंका, मलेशिया, फिलिपीन्स, ऑस्ट्रेलिया, दक्षिण आफ्रिका या देशांत या सदापर्णी वनस्पतीचा प्रसार आहे.

ही वनस्पती झुडूपवर्गीय असली तरी तिची गोलसर आकाराची खोडे सरळ वाढतात. साधारणपणे अर्धा ते दीड मीटरपर्यंतची उंची ते गाठू शकतात. “मेरा ‘पत्ता’ ही मेरी पहचान है!” असे म्हणत निवगूर आपल्या पानांचे ओळखपत्र समोर करते. मारांडीची जाड आणि गुळगुळीत पाने खोडांवर समोरासमोर उगवलेली असतात. करवतीप्रमाणे दात असलेली, नागमोडी व काटेरी पाने हे या वनस्पतीचे वैशिष्ट्य. गुळगुळीत पानांच्या तळाशी दोन उपपर्णी काटे असतात. कांदळवनांतून फेरफटका मारताना निवगूराची दाट झुडूपे बऱ्याचदा वाट अडवतात. एखाद्या जलदुर्गाच्या तटबंदी प्रमाणेच निवगूरांची ही काटेरी तटबंदी भेदणे अवघड असते. अंधाऱ्या जगात मात्र निवगूर आपली पानांची ओळख लपवते.

गडद सावलीत वाढल्यास या वनस्पतीची पाने काटेरी न राहता सामान्य पानांसारखीच दिसतात. त्यामुळे दोन वेगवेगळ्या परिस्थितीत वाढलेल्या निवगूरांच्या पानांच्या रचनेत फरक आढळल्यास आश्चर्य वाटून घेऊ नका. डिसेंबर ते मे या कालावधीत निवगूराला निळसर जांभळ्या रंगांची सुंदर व नाजूक फुले येतात. बिनदेठाची ही फुले जोडीने समोरासमोर उगवतात. फळे बोंडाप्रमाणे असतात. पक्व झाल्यानंतर ही लंबगोल बोंडे फुटून त्यातील चपट्या बिया जवळपासच्या दोन मीटर परिसरात पसरतात.

खाऱ्या पाण्यातून शोषलेले क्षार बाहेर न पडल्याने वनस्पतीचा रस अधिक क्षारयुक्त असतो. बहुधा यामुुुुळेच अन्न म्हणून या वनस्पतीचा वापर केल्याचे फारसे ज्ञात नाही. पण मुंबई किनारपट्टीलगतच्या प्रदेशांत निवगूराचा पाला जनावरांना खाऊ घालतात. तोंडाच्या विशिष्ट रचनेचे वरदान लाभलेल्या शेळ्यांना ही काटेरी वनस्पती सहज चघळता येते, पण गाई, म्हैशींना हा पाला बारीक कुटून द्यावा लागतो. निवगूराचा पाला दुभत्या जनावरांसाठी उपयुक्त ठरतो. दक्षिण आशियाई भागात निवगूराचे अनेक औषधीय उपयोग ज्ञात आहेत. विशेषत: या वनस्पतीचा वेदनाशामक गुणधर्म लक्षात घेऊन शरीराच्या सूज आलेल्या भागावर ही पाने व आले एकत्र वाटून त्याचा लेप लावतात. संधिवातावर व मज्जातंतूंच्या वेदनांवर पानांचा वापर करून शेक दिला जातो. तर पोटदुखीवर उपाय म्हणून आल्यासोबत निवगूराच्या मुळांचे मिश्रण खायला दिले जाते किंवा कोवळी पाने दालचिनीसोबत चघळण्यास सांगीतले जाते . मारांडीच्या पानांचा रस खोकला व दमा यांसारख्या विकारांमध्ये गुणकारी ठरतो. ही वनस्पती दुधासोबत उकळून प्रदर व इतर लैंगिक आजारांवरील उपचार पद्धतींमध्ये मोठ्या प्रमाणावर वापरली जाते. इतकेच नव्हे तर जुन्या काळात बाळंतपण सोपे व्हावे म्हणून निवगूराची पाने पाण्यात कुस्करून ते पाणी प्यायला देत असत.आणि हो! या वनस्पतीचा काढादेखील करता येतो.

या औषधीय उपयोगांसह निवगूराचे काही व्यावसायिक उपयोगही आहेत. निवगूर जाळून मिळणाऱ्या राखेचा उपयोग साबण तयार करण्यासाठी होतो. या कारणांसाठी त्याची लागवडही केली जाते. काटेरी असली तरी आपल्या विशेष गुणांमुळे ही वनस्पती तिच्यावर उगवणाऱ्या निळ्या जांभळ्या फुलांसारखा सुरेख आनंद रूग्णांच्या जीवनात फुलवते. याच कारणांमुळे आपल्या राज्यातील निवगूराची सहज उपलब्धता लक्षात घेऊन अधिकचे संशोधन होणे गरजेचे आहे.

- तुषार म्हात्रे