बालक-पालक

ओहोटीच्या किनाऱ्यासारखीच उघड्या शरीराची एक व्यक्ती दलदलीतून मार्ग काढत पुढे चाललीय. चालता चालता चिखलातून काहीतरी वेचत कमरेला बांधलेल्या लहानशा भांड्यात तो जमा करतो. ते भांडे पुरेसे भरल्याची खात्री झाल्यानंतर तो चिखलातून बाहेर येतो. रस्त्यात लागणाऱ्या एका कातळावर तो आपले भांडे उपडे करतो. भांड्यातील जमा केलेले सर्व काही कातळावर चांगले रगडून, पुन्हा आपल्या भांड्यात ओततो. एका दिवसाच्या जेवणाची भ्रांत मिटल्याचे समाधान त्याच्या चेहऱ्यावर झळकते. काय होते त्याच्या भांड्यात?

मुंबईला जवळ असणाऱ्या खारेपाट परिसरातील लोकांच्या आहाराचा एक भाग असणारा, त्याच्या भांड्यातील तो पदार्थ म्हणजे ’पालक’. (हो पालकच!) प्युअर व्हेजची पाटी झळकणाऱ्या हॉटेलमधील ‘पालक-पनीर’ किंवा तत्सम पालेभाजीयुक्त पदार्थातील पालक नव्हे, तर समुद्रकिनाऱ्यावरच्या प्राणीविश्वातील ‘बालका’सारखा एक लहानसा जीव- ‘पालक’. मरीन पल्मोनेट स्लग (Marine Pulmonate slug) या नावाने ओळखला जाणाऱ्या या प्राण्याचे शास्त्रीय नाव ऑन्चिडीयम डॅमेली (Onchidium damelii) असे आहे. स्थानिक अनेकवचनी नाव ‘पालका’. भरती-ओहोटीच्या क्षेत्रातील दलदल परिसरात हे जीव आढळतात. खारफुटीच्या वनांमध्ये ओहोटीच्या वेळेस त्यांना पाहता येते. रायगडच्या किनारी परिसरात हा जीव खाण्यायोग्य (Edible) मानला जात असला तरी त्याच्या प्रजातीविषयी कित्येकांना माहीती नाही. हा जीव म्हणजे खरंतर कवच नसलेल्या गोगलगायीं(snails)सारखा मृदूकाय प्राणी आहे, ज्यांना इंग्रजीत ‘स्लग(Slug)’ संबोधले जाते. अंडाकृती आकार असणाऱ्या पालकांची लांबी साधारणत: एक ते सात सेमी पर्यंतच असते.

कवच नसले तरी त्याबदल्यात शरीराचे संरक्षण करू शकेल इतक्या कठीण त्वचेचे आवरण त्यांच्या अंगावर असते. त्यांचे मरीन पल्मोनेट स्लग असे वर्गीकरण होण्याचे कारण म्हणजे त्यांच्यातील श्वसनप्रक्रीया. पालकांच्या शरीराच्या आवरणाच्या काही भागाचे रुपांतर फुफ्फुसासारख्या अवयवामध्ये होते. पाठीवरच्या भागात असलेल्या लहान छिद्राद्वारे श्वासोच्छवास घडते. शरीराची ही रचना त्यांना गोगलगायींशी जवळचे नाते सांगणारी ठरते. असे असले तरी समोरील बाजूस त्वचेला चिकटून असणारे लहान डोळे त्याचे वेगळेपण जपतात. तसं पहायला गेलो तर पालक या हिरव्या वनस्पतीशी त्याचा ‘खून का रिश्ता’ आहे. या प्राण्याच्या रक्ताचा रंग हिरवट असतो. अर्थात हा बादरायण संबंध सोडला तर बाकी या दोन नामसाधर्म्याची तुलनाच न केलेली बरी. हा प्राणीसुद्धा शुद्ध शाकाहारीच बरं का! उपलब्ध वनस्पतींसह, कुजलेले पदार्थ, बुरशी यांचा फडशा पाडून ते एकप्रकारे आपल्या परिसंस्थेला मदतच करतात. अन्नाच्या शोधात निघालेले हे पालक आपल्या शरीरातून एक विशिष्ट प्रकारचा गंध सोडतात. या गंधामुळेच त्यांना आपले घर पुन्हा शोधता येते. शरीरावरील लहान लहान छिद्रे नाकाप्रमाणे वास ओळखण्याचे काम करतात. (इतके असंख्य नाक असल्यामुळे पालकांच्या 'पालकांना’ नाक कापले जाण्याची भितीच नसेल!) तोंडाकडील भागात बाहेरून न दिसणारे करवतीसारखे हजारो दात असतात, परंतु ते इतके लहान असतात की त्यांचे अस्तित्व लक्षात येत नाही. सुरीसारख्या धारदार किंवा सुईसारख्या टोकदार पृष्ठभागावरून चालताना हे सजीव आपल्या शारीरिक क्षमतेचा पुरेपूर वापर करतात. कोणत्याही प्रकारे इजा न होता ते या पृष्ठभागावरून चालू शकतात. पालकांचा समावेश आपल्या आहारात करणाऱ्यांमध्ये त्यांच्या चवीबाबत एक गंमतीशीर ‘समज’ आहे. त्यांच्या मते पालकांना पकडताना त्यांना ओलांडल्यास त्यांची चव कडवट लागते. या धारणेकडे शास्त्रीय दृष्टीने पाहील्यास या जीवांच्या स्वभाववैशिष्ट्याची माहीती मिळते. पालकांसारख्या प्राण्यांना आपल्या जीवाला धोका असल्याचे जाणवल्यास, ते आपले शरीर आक्रसतात व एक चिकट स्राव (mucus) स्रवतात. या चिकट स्रावाची चव कडवट असते. त्यामुळे त्यांच्या चवीबाबत कडू समज निर्माण होण्याचे कारण बहुधा हा स्रावच असेल.

अादिम काळापासून अस्तित्वात असणाऱ्या या जीवांमधील प्रजोत्पादन अनोखेच आहे. त्यांच्या शरीरात पुरूष आणि स्त्री असे दोन्ही प्रजनन अंगे असतात. आपल्या जोडीदाराला पूरक असे रुप तयार करण्याचे कसब त्यांच्या अंगी असते. हे प्राणी योग्य वेळ पाहून पन्नास ते शंभर अंडी प्रतिवर्षी देऊ शकतात. या अंड्यांतून निर्माण झालेल्या नविन जीवांचेही प्रजोत्पादन पुढे चालूच राहते. अशा रितीने हा जीव आपले ‘पालक’ हे नाव सार्थ ठरवत आपल्या संपूर्ण आयुष्यामध्ये ऐंशी हजाराहून लहान बालक-पालकांचा निर्माता ठरतो. या जीवांशी साधर्म्य असणाऱ्या अनेक प्रजाती सर्वत्र आढळतात. त्यामुळे “जिकडे जावे तिकडे माझी भावंडे आहेत, सर्वत्र खुणा माझ्या घरच्या मजला दिसताहेत” अशी स्थिती या प्राण्यांची आहे. मासे, बेडूक, पाली, सरडे, साप, पक्षी आणि अगदी मानव या सर्व प्राण्यांचे भक्ष्य असणाऱ्या या प्रजाती अजूनही आपले अस्तित्व टिकवून आहेत. मात्र या भावंडांतील ‘पालक’ संख्येने जास्त असूनही केवळ आपल्या अधिवासासाठी झगडतोय. समुद्रकिनाऱ्यावरील दलदलयुक्त भाग म्हणजे फक्त माती नसून तिथे एक वेगळे विश्व नांदत आहे हे मतीमध्ये मातीच भरलेल्या प्राण्याच्या लक्षात येत नाही. या सजीवसृष्टीचा निसर्ग हाच पालक आहे आणि आपण सर्व त्याचे बालक आहोत हे लक्षात ठेऊन वागलो तरी बरेच काही साध्य होईल.

- तुषार म्हात्रे